Klasik Mantik Hatalari

[Kemal Siren]

Herhangi bir konuda fikir belirtirken, bir fikri savunurken veya tartisirken SIKCA yapilan mantik hatalari var. Bir cogu binlerce yil once Yunanlilar ve Romalilar tarafindan tanimlanmis antik kavramlar. Antik ama hala her gun karsimiza cikiyorlar.

Yanlis mantik kullanarak dogruya erismek mumkun degil. Bir cok insan karsindakini aldatmak veya ne pahasina olursa olsun tartisma kazanmak ugruna her yola basvurabiliyor. Politikacilar, pazarlamacilar dinleyicileri aldatmak icin SIK SIK bu hileleri kullaniyorlar. Tabii ki vucutcu.com gibi durustce dogrulara erismeyi hedefleyen bir ortamda hatali mantik kullanmaya hic gerek yok.

Istemeden de olsa hataya dusmemek icin bahsedilen hatalari tanimlamak gerekli. Etrafa bakindim ve ilginc olabilecegini dusundugum bir kac mantik hatasini asagida siraladim:

1-Ad Hominem (Kisiye Saldiri);
Ortaya atilan fikri tartismak yerine fikir sahibine saldirmak.
Ornek; Yorgo “Istanbul trafigi cok kotu” dedi. Bu iddiayi tartismak yerine “pis Yunanli bizi cekemiyor” demek tipik bir ad hominem hatasi.


2-Ad ignorantiam (Bilinmeyene dayali iddia);
"Yanlisligi kanitlanamayan fikirler dogrudur" onermesi super hatali, cunku bir cok kavramin yanlisligini kanitlamak imkansiz.
Iddia sahibi iddiasini kanitlamakla yukumlu olmali, baskalarinin yanlisligi kanitlama zorunlulugu yok.


3-Otoriteye dayali iddia;
Herhangi bir fikri toplumda otorite olarak kabul edilen bir kisi ileri surdu diye dogru addetmek.
Ornek; “Profesor Dr X burclara gore tedavi ediyor demek ki bu dogru bir yontem” cumlesi asla kaynak degil. Bilim adamlari ve uzmanlar SIK SIK yanilabiliyorlar. Fikir her kim tarafindan ileri surulurse surulsun tartismadan, anlamadan kanitlar incelenmeden kabul edilmemeli.


4-Cehalet sebebiyle inkar;
Anlayamadigimiz bir kavramin dogru olamayacagina hukmetmek.
Ornek; “atom diye bisey yok abi, aklim hayalim almiyo hic o kadar kucuk sey olumu?”


5-Post hoc ergo propter hoc (onceki olay sebeptir);
Iki olay pes pese oldu diye ilk olayin ikincinin sebebi oldugunu kabul etmek.
Ornek; “abi dun maci seyrederken hapsirdim ve tam o anda bizim takim gol yedi, demekki nezleyken mac seyretmemem lazim”


6-Alaka (korelasyon) ile sebebiyeti karistirmak.
Iki olay beraber goruluyor diye birbirinin sebebi oldugunu zannetmek.
Ornek; “Ahmet abi son 3 aydir diyetteyken cok sinirliydi ve bir hayli kilo verdi. Demek ki kilo vermek icin sinirli olmak lazim”.


8-“Aciklamasi olmayan” olgularla “aciklanamaz” olgulari karistirmak.
Bugun aciklayamadigimiz bazi dogal gozlemler ileride aciklanabilir. Bilim-teknoloji sayesinde daha once akla hayale sigmayan (elektronik, ucakla seyahat, modern sehir yasami, turfanda gidalar, internet) cogu kavram siradan oldu. Daha once anlayamadigimiz bazi dogal gozlemler bu gun anlasilmis, aciklanmis vaziyette.

Bazi kavramlar aciklanamaz olabilir elbette ama bugun aciklayamadigimiz kavramlar icin “bunlar asla anlasilamaz” sonucuna varmak ve bu sebeple hakkinda tartismayi reddetmek hatali.


9-Siyah-Beyaz (en buyuk Besiktas!);
Sadece iki olasiligi gozonune almak genelde hatali. “Bir insan ya iyidir ya kotudur” demek gibi. Halbuki hic kimsenin her yaptigi tamamen kotu ya da iyi degil. Dogal olaylarda da bu goruluyor. “Aspirin basagrisini gecirir veya gecirmez” demek gibi; halbuki basagrisini gecirmese bile degisik oranlarda azaltabilir. Dogal olaylar matematik gibi degil ve cogunlukla grinin tonlari hakim.


10-Yanlis genelleme;
“Aztekler dini sebeplerle insan kurban ediyorlardi demek ki din kotu bir seydir”


11-Non sequitur (verilerle alakasiz iddia);
Bir konuyu tartisirken once ustunde anlastigimiz veriler olmali. Veriler karsilikli kabul edildikten sonra ne anlama geldiklerini tartisiyoruz. Non-sequitur hatasi yapildigi zaman verilerle alakasiz yorumlar ileri suruluyor.
Ornek; “abicim dunya gunesin etrafinda doner (veri), demek ki Mars’ta da hayat vardir…” Haaa?


12-Yanlis veri.
Tartismanin dayandigi veri yanlissa (sonuca varmak icin hic bir mantik hatasi yapilmasa bile) varilan sonuclar da yanlis olur.
Ornek; “insanlar olumsuzdur, Ahmet insandir, oyleyse Ahmet de olumsuzdur”. Mantik hatasi yok ama veri yanlis oldugu icin yanlis sonuca variliyor.


13-Ad hoc (Ilave delil/aciklama);
Ustunde anlasilan bir veriye dayanarak tartismaya basliyoruz. Baktim ki tartismayi kaybedecegim, yeni veriler ve mazaretler ortaya atmaya basliyorum.
Son zamanlarda cok satan mucize bilezikler-kolyeler –mesela- basagrisini gecirdiklerini iddia ediyorlar. Basagrisi cekenlerde (plasebo kontroluyle) deneyip hic bir faydasi olmadigi ortaya cikinca “ama abi ortamda negatif elektrik vardi”, ya da “suphe olunca bu alet calismiyor abicim” dedikleri zaman iste bu halti yemis oluyorlar..


14-Basite indirgemek;
Cok karmasik bir konuyu basit bir ornek vererek aciklamaya calismak.
Ornek; “abi kapitalizm iyidir cunku bak dogada buyuk balik kucuk baligi yiyo”


15-Yanlis ornek; (tesbihte hata olur!)
Fikrinin dogruluguna kanit olarak alakasiz ornekler sunmak.
Ornek; “abi sebze-meyve yiyen obes olur. Bak fillere, sadece ot yedikleri icin gozu-gobegi salmislar”


16-Hedefi uzaklastirmak;
Iddiasini curuten delilleri (yalan-yanlis) kucumsemek.
Ornek; 100 kisi ustunde yapilan bir bilimsel gozlem fazla tuz aliminin hic bir zarari olmadigini gosterdi. Bu benim fikrimle celisiyor. Hemen “yok abicim 100 kisiyle ne anlasilicak ki? Yapacan bi gozlem en az 100,000 kisi ustunde bak gor tuzun zehir oldugu anlasilicak” diyorum.

Tabii ki her bilimsel gozlem-arastirma elestiriye acik. Ama bu elestiriyi durust yapmak lazim, sadece sonuclari hosumuza gitmiyor diye degil.


17-Tu Quoque (Ama herkes yapiyor!);
Bir hatasi veya yalani ortaya cikanlarin mazeret olarak “herkes yapiyor bi beni mi gordun?” yaklasimi. Halbuki hata hatadir ve baskalarinin hatali olmasi senin hatana mazeret olamaz.


18-Sonuclara dayali tartisma; Bir meselenin dogru olup olmadigini tartisirken olasi sonuclara gore taraf almak.
Ornek; “Steroid kullanimi kas gelisimini normal ustu arttirir” dersem millet kullanmaya baslayacak. Bi suru yan tesiri var meretin, ben en iyisi “steroid’in kas gelisimine hic bir etkisi yoktur” diyeyim. Tamam, niyet iyi ama sonuclara odaklaninca ortaya dogru bilgi cikmiyor maalesef.


19-Dogalsa iyidir;
Halbuki her dogal urun-olay faydali degil maalesef. Tutun, afyon, hint keneviri, koka yapragi, arsenik, bir cok zehirli bitki, vs gayet dogal ve gayet zararli. Bir cok uyduruk mal pazarlamacisi bu taktigi kullaniyor; “urunumuz tamamen dogaldir”. E civa da dogaldir o zaman avuc avuc yutalim bari..


20- Konu degistirmek
Bir konu tartisilirken alakasiz yan tartismalara girmekten kacinmak lazim. En basit fikir bile ustunde kitaplar yazilabilecek kadar derin olabiliyorken tartismayi bir kac basliga yaymak cok verimsiz. Bir cok tartismaci soyleyecek bir sey bulamadigi zaman konuyu degistirme taktigine basvuruyor.
Ornek; “sen birak simdi spor yapmanin onemini, asil onemli mesele bu Fenerin hali noolucak be abi”…

[HeavyDuty]

Nefis bir yazı.. Ellerine sağlık abi. Forumda sıkça karşılaşılan ( belki bende yapıyorumdur) olgular... Herkes okumalı.. Benden de bir ekleme :

21 - Sürü psikolojisini
Herkesin yaptığı/düşündüğü şeye dahil olmak ve bunu kanıtlamak için "herkesi" öne sürmek.

Aslında bütün dünya hatalı fakat bir adam doğru olabilir. Milyonlarca insanın dünyayı tepsi şeklinde sanması bunu doğru kılmadı. Tek bir adam "Gelileo Galilei" haklıydı... (Bu son kısım Mentzerden alıntı)

[oguz211]

Yazıların bana Üstün Dökmen'in yazılarını hatırlattı Kemal Abi. Bence kitap yazmalısın. Yani bu güzel düşüncelerini ölümsüzleştirmek lazım bence. Ellerine sağlık, hayatımızda belkide bunları hiç farketmeden yaşayıp gidiyoruz. Sen bunları ortaya çıkartıp oluşabilecek iletişim çatışmalarına engel olabilmemize yardımcı oluyorsun. Paylaşım için teşekkürler. Daha geniş bir biçimde, kitap şeklinde görmek isteriz. Göçüp gideceğiz, arkamızda bir kitap bırakmak kadar güzel bir şey olabilir mi?

[biyologcem]

foruma girenlerin önce bu yazıyı okuyup sonra tartışması veya fikir belirtmesi gerekiyor bence.

[Murat Vatandaş]

Bu hatalar olmadan tartışabilen siyasetçi gören / duyan var mı?

[Kemal Siren]

.....Forumda sıkça karşılaşılan ( belki bende yapıyorumdur) olgular... Herkes okumalı.. Benden de bir ekleme :

21 - Sürü psikolojisini
Herkesin yaptığı/düşündüğü şeye dahil olmak ve bunu kanıtlamak için "herkesi" öne sürmek.

Aslında bütün dünya hatalı fakat bir adam doğru olabilir. Milyonlarca insanın dünyayı tepsi şeklinde sanması bunu doğru kılmadı. Tek bir adam "Gelileo Galilei" haklıydı... (Bu son kısım Mentzerden alıntı)

Bu hatalari hepimiz yapiyoruz ister istemez. Bazilari insani zayifliklardan (inandigin fikirlerle celisen delilleri gormezden gelmek mesela) bazilari da dikkatsizlikten. Maksat kendine karsi durust olup bu tip hatalari bilincli yapmamak.

Bu konuda birbirimizi uyarmak cok faydali. Bu asla kisisel bir saldiri olarak algilanmamali, aksine saygi duydugum bir insanin mantik hatasina dusmesini onlemek benim arkadaslik vazifemdir. falan filan.

21 no'lu eklenti cok yerinde. Hatta listenin ilk basina gecmeli, cunku elki de en cok yapilan hata bu. Tesekkurler.

[Kemal Siren]

Yazıların bana Üstün Dökmen'in yazılarını hatırlattı Kemal Abi.....

Cok tesekkurler ama maalesef bu dusunceler bana ait degil. Hepsi de yuz yillardir (hatta bazilari binlerce yildir) hakkinda yazilan kavramlar. Ben derledim sadece.

Ustun Dokmen'i hic duymamistim biraz arastirayim bakalim. Acaba benim fikirlerimi calip kitap falan mi yazmis?

[Kemal Siren]

foruma girenlerin önce bu yazıyı okuyup sonra tartışması veya fikir belirtmesi gerekiyor bence.

Keske hepimiz tartisirken hakli cikmaya degil de gercegi bulmaya-yeni fikirler duymaya odaklanabilsek. Ama bu utopya tabii. Genelde millet tartismayi bir savas gibi goruyor; her sey mubah.

Her neyse, benim maksadim bu tip detaylardan keyif alan forumdaslarla sohbet etmekti, sayenizde maksadima eristim.

Ha belki su olabilir; herhangi bir baslikta mantik hatasi yapanlar oldugunda buraya yonlendirebilirim? hmmm.. dur bakalim?

[Kemal Siren]

Bu hatalar olmadan tartışabilen siyasetçi gören / duyan var mı?

Siyaseti bos ver de su motor sevdasindan vazgec lutfen. 4 tekerlek varken 2'ye binmek en buyuk mantik hatasi!

[Murat Vatandaş]

Kemal, bir cümlede ad ignorantiam, tu quoque ve konu değiştirme var.
Ben de biliyorum motorun arabadab 20 kat tehlikeli olduğunu ama Sarıyer'den herhangibir yere arabayla gitmek trafikte hacı olmaya benziyor.